Zeitenwende is in Duitsland uitgeroepen tot het woord van het jaar 2022. Het is een prachtig woord dat heel goed de gebeurtenissen in de huidige tijd kenmerkt. De Duitse kanselier Olaf Scholz gebruikte het begin dit jaar na de Russische inval in Oekraïne om aan te geven dat Duitsland een andere buitenlandse geopolitieke strategie ten aanzien van Rusland zou gaan hanteren. Het is de transitie naar een nieuw tijdperk.
Deze Zeitenwende vindt echter niet alleen plaats op geopolitiek vlak, maar ook maatschappelijk, economisch, financieel en monetair gebied. We kunnen stellen dat er in 2022 sprake is van een Zeitenwende op cruciale vlakken die ons een toekomst gaat brengen die heel anders zal zijn dan het recente verleden.
Stabiliteit
De meeste voorspellingen voor 2023 in de mainstream media zijn echter nogal ‘voorspelbaar’. Deze voorspellingen komen veelal uit een wereld die decennialang welvarend is geweest. Dat maakt het lastig om grote veranderingen te voorzien, omdat mensen vaak historische data gebruiken om de toekomst in te schatten. We zijn geneigd bestaande trends te extrapoleren. Bovendien gaan mensen er vaak vanuit dat gebeurtenissen in het recente verleden een goede leidraad vormen voor de toekomst. En in een tijd van stabiliteit gaat dit ook vaak op. De uitspraak van econoom Hyman Minsky dat stabiliteit zijn eigen instabiliteit creëert geldt echter niet alleen voor financiële markten, maar ook op economisch, maatschappelijk en geopolitiek vlak.
Een belangrijke reden waarom er in onze tijd op financieel gebied een eind is gekomen aan een lange periode van stabiliteit, komt door de omslag in de rentecurve in reactie op de aanhoudend hoge prijsinflatie. Hoogstwaarschijnlijk is een tijdperk afgesloten van trendmatig dalende rente vanaf begin jaren tachtig. In deze periode ging het stijgen van aandelenkoersen, commercieel vastgoed, huizenprijzen, wereldhandel en investeringen hand en hand met een toename van schuld en een daling van de rente. Anno 2022 is de omvang van de mondiale reële economie gegroeid naar $100 biljoen. Daar staat een collectieve schuld – van overheden, bedrijven en consumenten – van $400 biljoen tegenover. Deze schuld kunnen we dragen bij een lage rente, maar een stijgende rente doet echt pijn.
Kentering
Dat is vooral te zien aan het spectaculaire falen van de befaamde 40/60 beleggingsportefeuille. Deze portefeuille met 40% staatsleningen en 60% aandelen heeft vanaf begin jaren tachtig goed gefunctioneerd. Als de aandelenmarkt een wat mindere periode kende, deden staatsleningen het als veilige haven goed en vice versa. In 2022 echter is er sprake van een kentering. Zowel aandelenkoersen als staatsleningen kenden grote verliezen. Een daling op twee fronten dus, die in de afgelopen honderd jaar nog niet in deze omvang is voorgekomen.
Grote problemen zien we ook in economieën van opkomende landen, waar we eerder over schreven, en bedrijven die alleen konden blijven bestaan omdat ze zichzelf goedkoop konden financieren, de zogenaamde zombiebedrijven. Dat veel van deze bedrijven nu in de problemen komen is af te lezen aan het feit dat de renteverschillen tussen obligaties van gezonde bedrijven en zombiebedrijven toeneemt. Afgelopen maanden was er voor bedrijven die goed functioneerden sprake van een daling van de rente. Voor zombiebedrijven bleef deze rentedaling echter uit. Het renteverschil, de zogeheten spread, is de laatste maanden fors toegenomen. Dat betekent dat veel zwakkere bedrijven in de problemen gaan komen als de rente voor hen verder gaat stijgen. Het zal als betonrot door de bredere economie gaan.
Goudprijs
Dat het financieel systeem onder druk staat is ook te zien aan de prijsontwikkeling van goud. Doorgaans staat de prijs van goud onder druk als de reële rente stijgt. Afgelopen maanden is de goudprijs, ondanks de stijging van de reële rente, echter opmerkelijk stabiel gebleven. Het kan betekenen dat de markt in 2023 meer financiële stress en een grote stijging van de goudprijs voorziet. In ieder geval blijkt dat centrale banken gezamenlijk, waaronder de Chinese, in het derde kwartaal de grootste hoeveelheid fysiek goud hadden gekocht sinds 1967. Destijds bleek dat een voorbode te zijn voor grote veranderingen in het mondiale monetaire systeem.
Dat centrale banken voor goud kiezen is natuurlijk niet vreemd. Sinds begin 2022 weten landen dat hun monetaire reserves, voor zover die bestaan uit westerse valuta en/of staatsleningen, kunnen worden bevroren of geconfisqueerd als ze niet in de pas lopen met het westerse en vooral Amerikaanse denken. Bovendien vertoont de Amerikaanse markt van staatsleningen steeds meer tekenen van illiquiditeit. Er is dan ook erg veel onzekerheid over toekomstige economische groei en de rol van de dollar. Er is sprake van een beweging die gaat van globalisering naar de-globalisering. Op dit moment is de handel in deze markt zelfs net zo dun als aan de vooravond van de crisis van maart 2020.
BRICS
Er wordt momenteel achter de schermen, onder de radar van veel westerse analisten, economen en wetenschappers, druk gewerkt aan een alternatief betaalsysteem. Een systeem dat de afhankelijkheid van de dollar moet verminderen of zelfs zou kunnen opheffen. De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) zijn al verder gevorderd dan menigeen beseft. Dit concluderen ook twee wetenschappers die in opdracht van het Amerikaanse Ministerie van Defensie een boek schreven over deze materie (‘Can BRICS de-dollarize the Global Financial System?’). China sprak onlangs in Saoedi-Arabië, dat inmiddels aspirant-lid is van BRICS, over het afrekenen van olie in een digitale versie van de Chinese yuan. Bovendien is de yuan onbeperkt inwisselbaar voor goud op de goudbeurs in Dubai.
Dat deze initiatieven in het westen niet serieus worden genomen, komt omdat er met een eenzijdige en bevooroordeelde blik wordt gekeken naar de rol van een hegemonie in het wereldwijde geldsysteem. De Amerikaanse dollar nam na Eerste Wereldoorlog het stokje over van het Britse pond, omdat het Verenigd Koninkrijk geopolitiek gezien te zeer was verzwakt om de militaire ondersteunende rol van wereldmunt te kunnen waarmaken. De geopolitieke rol van de VS wordt in onze huidige tijd bedreigd door China, zo wordt beredeneerd. Wat men zich niet altijd realiseert, is dat China helemaal niet staat te wachten om de rol van de dollar over te nemen. Veeleer wordt een systeem nagestreefd waarbij landen hun eigen soevereiniteit behouden en er gebruikt wordt gemaakt van een neutrale mondiale valuta, zoals goud.
De macht van de VS en haar G7-bondgenoten berust volledig op de mondiale rol die de dollar nog speelt. De BRICS-landen en haar nieuwe bondgenoten willen onder dit juk vandaan. Neutrale landen in Afrika, Azië en Zuid-Amerika kiezen (nog) niet openlijk partij in deze strijd, maar zullen snel op de rijdende kar springen als de transitie vorm krijgt. Voorheen konden deze partijen nog worden gepaaid met geld uit het westen. Door binnenlandse probleem zijn westerse landen echter niet vanzelfsprekend meer in staat of bereid de portemonnee te trekken. Het tekent de snelle veranderingen die we om ons heen zien gebeuren op geopolitiek vlak. Een transitie van de dollar naar een alternatief kan zo bezien sneller gaan dan analisten in het westen zich realiseren. We gaan van een unipolaire naar een multipolaire ordening.
Transitie
Ook op maatschappelijk vlak zien we een kentering, of eigenlijk een oplaaiende strijd tussen twee wereldbeelden. Aan de ene kant staan de mensen die oplossingen voor problemen centraal aan willen pakken. Aan de andere kant staat een groeiende groep mensen die deze aanpak verstikkend vindt en juist kiest voor een decentrale aanpak. Het ontaardt inmiddels in een oplaaiende politieke strijd. Dat is niet zo vreemd, want in onze bestuurlijke elite vindt eenzijdig vertrouwen op de heilzame werking van centralisme de meeste weerklank. De afgelopen decennia hebben zij netwerken opgebouwd die de landsgrenzen van natiestaten overschreden, waarbij internationale afspraken belangrijker werden dan nationaal beleid. Of ze deze agenda kunnen blijven volgen is echter nog maar zeer de vraag.
In de internationale verbanden en organisaties overheerst een technocratische manier van denken die uitgaat van planning, coördinatie en wetenschappelijke consensus. Er is sprake van een vooringenomen manier van denken op het gebied van klimaat, duurzaamheid, sociale cohesie, immigratie, economisch en politiek bestuur, gezondheid en maatschappelijke ordening. Alles buiten dit denken wordt bestempeld als naïef, racistisch of zelfs fascistisch, al naar gelang het belang dat wordt gehecht aan behoud van de eigen machtspositie. Zo staat de zucht naar zelfredzaamheid inmiddels tegenover de innige samenwerking tussen bedrijfsleven en overheid. De dominante centralistische ideologie blijkt zelfs vatbaar voor totalitarisme.
De totalitaire reflex blijkt uit de zogenaamde Twitter-files. Nieuwe bezems maken goed schoon, moet de nieuwe eigenaar van Twitter Elon Musk hebben gedacht. Hij besloot een aantal gerenommeerde onafhankelijke journalisten onderzoek te laten doen naar een aantal explosieve politie dossiers binnen Twitter, zoals de censuur rondom de laptop van Hunter Biden, de zoon van Joe Biden en de omgang met critici op het overheidsbeleid ten aanzien van corona. In de inmiddels 9 Twitter-dossiers bestaande uit e-mails, interne correspondentie en opnames, blijkt niet alleen dat er binnen Twitter sprake was van een hetze tegen conservatieve en klassiek-liberale ideeën, maar ook dat veiligheidsdiensten, ministeries en zelfs het Witte Huis invloed, drang en (impliciete) dwang op bestuurders van Twitter hebben uitgeoefend om het platform te ontdoen van stemmen die niet mee gingen in het narratief van de overheid.
Media
Niet alleen is dit gebeurd bij Twitter, maar ook bij andere social media giganten. Er is structureel sprake van overheidsbemoeienis, een de facto overname van social media door de bureaucratie. Daar was al sprake van bij de mainstream media. Het boek Gekochte journalisten van de Duitse journalist Udo Ulfkotte is in het licht van wat bij Twitter naar boven is gekomen dan ook meer dan realistisch. Vandaar ook dat er van de schandalige overheidsbemoeienis bij social media bedrijven bijna geen verslag is gedaan in de mainstream media. Ze gaan gewoon door op de oude voet, alsof er niets aan de hand is. ‘Ongewenst’ nieuws wordt voor het grote publiek achtergehouden. Ondertussen is het vertrouwen van het publiek in publieke en politieke instituties tot een dieptepunt gedaald.
Het grote thema voor 2023 en de jaren daarna zal dan ook een verdere verwijdering zijn tussen de krachten die centralisme propageren en de tegenkrachten die streven naar decentrale oplossingen, inclusief de geopolitieke en monetaire verschuivingen. Hoge inflatie, economische stagnatie en stijgende armoede in het westen zullen het gevolg zijn. We hebben dezelfde ontwikkeling gezien ten tijde van de stagnatie en eindfase van de Sovjet-Unie. Daar kreeg de opkomst van de parallelle samenleving, emancipatie, decentralisering vaart omdat de politieke elite was losgezongen van de maatschappelijke en economische werkelijkheid. De pers schotelde een leugen voor die met eigen ogen werd ontkracht.
Zeitenwende is het woord dat het beste weergeeft wat we in onze huidige tijd in het westen meemaken. Ondanks dat deze transitie waarschijnlijk gepaard zal gaan met een gevoel van Weltschmerz, wensen wij u toch een gelukkig nieuwjaar toe!